User:JustSomeTestAccount/sandbox
Franklin Delano Roosevelt (ur. 30 stycznia 1882 w Hyde Parku, zm. 12 kwietnia 1945 w Warm Springs) – amerykański polityk, 32. prezydent Stanów Zjednoczonych, wybierany na ten urząd w latach 1933–1945 czterokrotnie z ramienia Partii Demokratycznej. Jedyny w historii prezydent USA pełniący urząd dłużej niż dwie kadencje, co doprowadziło do wejścia w życie w 1951 XXII Poprawki do Konstytucji, ograniczającej liczbę kadencji do dwóch (wcześniej był to tylko konwenans konstytucyjny oparty na decyzji pierwszego prezydenta USA George’a Washingtona, który zrezygnował z ubiegania się o trzecią kadencję, twierdząc, że byłaby ona niedemokratyczna).
Dzieciństwo i młodość
[edit]Franklin Delano Roosevelt urodził się 30 stycznia 1882 roku w Hyde Parku, nieopodal Nowego Jorku[1.1]. Był synem prawnika i przedsiębiorcy Jamesa Roosevelta i jego drugiej żony Sary Delano[1.2]. Miał jednego przyrodniego brata, Jamesa (zmarłego w 1927 roku), z pierwszego małżeństwa ojca[1.3]. Jego dalekim kuzynem był Theodore Roosevelt, prezydent USA w latach 1901–1909[1.4]. W młodości duży wpływ na niego wywarła jego szwajcarska guwernantka, Jeanne Rosat-Sandoz[1.5]. W latach 1896–1900 uczęszczał do szkoły w Groton, a następnie rozpoczął studia na Uniwersytecie Harvarda[1.6]. Po trzech latach studiów uzyskał stopień bakałarza, lecz pozostał na uczelni jeszcze przez rok[1.7].
W 1904 przeniósł się na Uniwersytet Columbia, gdzie rozpoczął studia prawnicze[1.8]. Po trzech latach otrzymał dyplom i licencję[1.9]. Przez następne trzy lata praktykował prawo w nowojorskiej firmie Carter, Ledyard & Milburn[1.10].
Kariera polityczna
[edit]Początki
[edit]W pierwszej dekadzie XX wieku działał w Partii Demokratycznej, co zaowocowało propozycją kandydowania do senatu stanowego w 1910 roku[1.11]. W listopadzie tego roku wygrał wybory, a dwa lata później powtórzył ten sukces[1.12]. W senacie stanowym zasiadał od stycznia 1911 do marca 1913 roku[1.13]. W tym czasie odbywały się wybory prezydenckie w 1912 roku, w których Roosevelt agitował na rzecz Woodrowa Wilsona[1.14]. Wilson zwyciężył w wyborach, a następnie mianował Roosvelta zastępcą sekretarza Marynarki Wojennej (funkcję tę pełnił w latach 1913–1920)[1.15]. Jako pasjonat tematyki morskiej Roosevelt przygotowywał flotę do udziału w I wojnie światowej[1.16]. Planował osobiście uczestniczyć w walkach, lecz spotkało się to ze sprzeciwem ze strony Wilsona[1.17]. Po wojnie uczestniczył jako obserwator w konferencji pokojowej w Paryżu[1.18].
Został kandydatem na wiceprezydenta przy Jamesie Coxie, podczas wyborów prezydenckich[1.19] w 1920 roku. Po zwycięstwie republikanina Warrena Hardinga Roosevelt opuścił Waszyngton i powrócił do praktyki prawniczej[1.20]. W 1921 roku zachorował na chorobę Heinego-Medina i na trzy lata wycofał się z życia publicznego[1.21]. W 1924 r. powrócił do polityki, występując na konwencji Partii Demokratycznej, gdzie starał się zapewnić nominację Alfredowi Smithowi[1.22]. Pomimo dobrego przemówienia, Smith nie otrzymał wówczas nominacji[1.23]. Udało się to cztery lata później, kiedy to Partia Demokratyczna nominowała Smitha do prezydentury, natomiast Roosevelta wyznaczyła jako kandydata na gubernatora Nowego Jorku[1.24]. Dzięki intensywnej kampanii ten ostatni zwyciężył w wyborach, choć Smith przegrał wybory prezydenckie z Herbertem Hooverem[1.25].
Gubernator
[edit]Pełniąc urząd gubernatora, Roosevelt starał się dbać o farmerów – zmodyfikował podatki, które płacili, i przekonywał towarzystwa energetyczne, by gospodarstwom dostarczały prąd po niższych cenach[1.26]. Ponadto wprowadził regulację chroniącą kobiety i dzieci, pracujące w zakładach przemysłowych[1.27]. Gdy wielki kryzys finansowy dosięgnął Stany Zjednoczone, gubernator argumentował, że należy przede wszystkim skupić się na ratowaniu sytuacji gospodarczej kraju, nawet kosztem międzynarodowych stosunków handlowych[1.28]. Takie stanowisko spowodowało, że otrzymał nominację do reelekcji na stanowisku gubernatora i zdecydowaną przewagą wygrał wybory[1.29]. W czasie drugiej kadencji zreorganizował system podatkowy, wprowadził zasiłki dla bezrobotnych i emerytury, a także zreformował sądownictwo[1.30]. Powołał także Tymczasową Administrację Pomocy Nadzwyczajnej (ang. Temporary Emergency Relief Administration) z budżetem 30 milionów dolarów, przeznaczonym na pomoc dla najbiedniejszych[1.31].
W dniach 27 czerwca – 2 lipca 1932 r. odbywała się konwencja Partii Demokratycznej[1.32]. Głównymi kandydatami prócz Roosevelta byli Alfred Smith i spiker Izby Reprezentantów John Nance Garner[1.33]. W początkowych głosowaniach żaden kandydat nie uzyskał wymaganego poparcia 766 delegatów[1.34]. Roosevelt porozumiał się jednak z kongresmanem Samem Rayburnem i zaproponował Garnerowi wiceprezydenturę, jeśli ten zapewni poparcie swoich delegatów[1.35]. Po uzyskaniu nominacji Roosevelt rozpoczął intensywną kampanię wyborczą, w której opowiadał się za interwencjonizmem państwowym na rzecz społeczeństwa[1.36]. Republikanie atakowali go, zarzucając mu sympatie komunistyczne, a także podważając jego możliwości zdrowotne do sprawowania urzędu[1.37]. 8 listopada 1932 r. odbyło się głosowe powszechne, w którym Roosevelta poparły ponad 22 miliony ludzi, przy ponad 15 milionach głosów dla Hoovera[1.38]. W Kolegium Elektorów Roosevelt zdobył 472 głosy, a Hoover 59[1.39].
Jeszcze przed zaprzysiężeniem, 14 lutego 1933 r., miał miejsce zamach na życie prezydenta elekta[1.40]. Roosevelt, po przemówieniu w Bayfront Park w Miami, został zaatakowany przez murarza Giuseppego Zangarę[1.41]. Zangara oddał w jego kierunku serię strzałów z karabinu maszynowego[1.42]. Prezydent elekt nie odniósł żadnych obrażeń, jednak kilka osób straciło życie, w tym burmistrz Chicago – Anton Cermak[1.43]. Roosevelt został zaprzysiężony 4 marca 1933 roku przez prezesa Sądu Najwyższego Charlesa Evansa Hughesa[1.44].
Prezydentura
[edit]Pierwsza kadencja
[edit]Niezwłocznie po objęciu urzędu rozpoczął realizowanie polityki Nowego Ładu[1.45]. 9 marca, na specjalnym posiedzeniu Kongresu, przedstawił plan ratowania banków: zakładał on zamknięcie wszystkich banków w całym kraju na cztery dni i wprowadzenie embarga na eksport kruszcu i waluty, co miało uchronić rezerwy walutowe[1.46]. Uchwalono wówczas ustawę o nadzwyczajnej pomocy dla banków (ang. Emergency Banking Relief Act), która uprawniała prezydenta do pełnej kontroli nad regulacjami emisji walut oraz otwierania i zamykania banków (poprzez Departament Skarbu)[1.47]. Ponadto rząd udzielił bankom kredytu[1.48]. Do końca marca gabinet Roosevelta przeforsował ustawy: oszczędnościową (obniżenie pensji pracownikom administracji publicznej i weteranom o 15%), Beer-Wine Revenue Act (znoszącą prohibicję na piwo i wino i zwiększającą podatki od napojów alkoholowych) i Civilian Conservation Corps Act (powołującą cywilną służbę ochrony środowiska, w ramach której młodzi Amerykanie pracowali przy sadzeniu i ochronie lasów, czy budowaniu tam wodnych)[1.49]. 19 kwietnia Kongres zniósł parytet złota, natomiast 12 maja uchwalił ustawę Federal Emergency Relief Act, która umożliwiała rządowi wydanie 5 miliardów dolarów zapomogi dla władz stanowych[1.50]. W maju wprowadzono także ustawę Emergency Farm Mortgage Act (zakazywała zabierania gospodarstw rolnikom, którzy nie byli w stanie uregulować długów, i udzielała im pomocy finansowej) i Truth-in-Securities Act (nakazywała maklerom informować rząd o akcjach sprzedawanych poza Stany Zjednoczone)[1.51]. 16 czerwca, ostatniego spośród tzw. „stu dni Roosevelta”, Kongres powołał do życia trzy nowe agencje: Federal Deposit Insurance Corporation (automatycznie ubezpieczała wszystkie depozyty bankowe powyżej 5 tysięcy dolarów), Farm Credit Administration (udzielała kredytów rolnikom i pomagała im w spłacie zadłużenia hipotecznego) oraz National Recovery Administration (wprowadzała zasady konkurencji rynkowej, umożliwiała powoływanie związków zawodowych i regulowała stosunki pracodawca-pracownik)[1.52].
Za swoje działania Roosevelt był ostro krytykowany przez konserwatystów – nazywali go dyktatorem i oskarżali o absolutyzm[1.53]. Gdy sytuacja ekonomiczna w kraju nieco się polepszyła, kapitaliści także dołączyli do grona przeciwników Nowego Ładu[1.54]. Mimo to prezydent kontynuował jego założenia i w sierpniu 1933 r. powołał Krajowy Zarząd Pracy, a trzy miesiące później – Civil Works Administration, której zadaniem było opracowanie planu walki z bezrobociem[1.55]. 5 grudnia prezydent całkowicie zniósł prohibicję, uznając ją za główną przyczynę korupcji i przestępczości, natomiast 30 stycznia 1934 r. przeforsował ustawę zapobiegającą nielegalnym operacjom giełdowym[1.56]. 19 czerwca Kongres powołał Federalną Komisję Łączności, a 5 lipca uchwalił ustawę Wagnera-Connery’ego (potwierdzającą możliwość zakładania związków zawodowych)[1.57]. W następnym roku prezydent wprowadził ustawę Wealth Tax Act, wprowadzającą dodatkowe opodatkowania dla osób z rocznymi dochodami powyżej 50 tysięcy oraz dla osób z majątkiem wartym powyżej 40 tysięcy dolarów[1.58]. Polityka Roosevelta ustabilizowała cenę złota na poziomie 35 dolarów za uncję i zredukowała wartość dolara do 59% sprzed 1933 w stosunku do złota[1.59]. Ponadto w 1935 roku wprowadzono ustawę bankową, która zwiększała kontrolę federalną nad Systemem Rezerw Federalnych[1.60].
Oprócz działań na polu ekonomicznym prezydent wprowadził też zmiany socjalne[1.61]. Najważniejszą ustawą tego rodzaju była Social Security Act, uchwalona 14 sierpnia 1935 roku[1.62]. Dzięki niej wprowadzono emerytury finansowane z podatków, tymczasowe zasiłki socjalne dla bezrobotnych i osób żyjących w skrajnym ubóstwie oraz ograniczoną pomoc dla osób starszych i niepełnosprawnych[1.63]. Wprawdzie program pomocy społecznej był ograniczony i niedostosowany do potrzeb pod względem skali, jednak gabinet Roosevelta wysyłał sygnał, mówiący o odpowiedzialności za obywateli[1.64]. Takie działania przysporzyły prezydentowi dodatkowej popularności wśród społeczeństwa i niechęci ze strony kapitalistów[1.65]. Znacznie umocniło to pozycję Partii Demokratycznej na scenie politycznej[1.66].
Pomimo nacjonalistycznego podejścia do gospodarki Roosevelt podejmował też działania mające przezwyciężyć wielki kryzys na arenie międzynarodowej[1.67]. Wysłał reprezentację na Światową Konferencję Gospodarczą w Londynie w 1933 roku[1.68]. Jednak przez zniesienie parytetu złota w USA, które spotkało się z ostrą krytyką innych państw, konferencja zakończyła się fiaskiem[1.69]. Prezydent jednak postanowił zmniejszyć taryfy celne do 50% (układy tego typu miały charakter obustronny), dzięki czemu udało się zwiększyć obrót w światowym handlu[1.70].
W dziedzinie polityki zagranicznej prezydent skupił się na relacjach dobrosąsiedzkich z krajami latynoamerykańskimi[1.71]. Na VII konferencji państw amerykańskich w Montevideo w 1933 r. Stany Zjednoczone podpisały porozumienie o nieingerowaniu w sprawy wewnętrzne lub zewnętrzne żadnego obcego państwa[1.72]. W sierpniu tego roku amerykańska piechota morska została wycofana z Haiti, a sześć lat później wycofano kontrolera taryf celnych z Dominikany[1.73]. Mimo to rząd amerykański nadal ingerował w sprawy wewnętrzne Nikaragui i Kuby[1.74]. Ustalenia z Montevideo zostały powtórzone na konferencji w Buenos Aires w 1936 roku[1.75]. Roosevelt dokonał także zbliżenia dyplomatycznego z Kanadą, kiedy to 1 stycznia 1936 r. zawarł z nią porozumienia handlowe[1.76]. Jesienią 1933 r. prezydent nawiązał korespondencję z Michaiłem Kalininem, usiłując znormalizować stosunki dyplomatyczne z ZSRR[1.77]. Po konsultacjach w Waszyngtonie (stronę radziecką reprezentował Ludowy Komisarz Spraw Zagranicznych Maksim Litwinow) zdecydowano o nieingerowaniu w sprawy wewnętrzne obu państw i niepopieraniu organizacji militarnych walczących z systemami ustrojowymi USA lub ZSRR[1.78].
Na konwencji demokratów, odbywającej się w dniach 23-27 czerwca 1936 r. w Filadelfii, delegaci nominowali Roosevelta do wyborów prezydenckich poprzez aklamację[1.79]. W głosowaniu powszechnym urzędujący prezydent otrzymał przeszło 27 milionów głosów, wobec niespełna 17 milionów dla Alfreda Landona, kandydata Partii Republikańskiej[1.80]. W głosowaniu Kolegium Elektorów uzyskał 523 spośród 531 głosów, zwyciężając w 46 z 48 stanów[1.81]. Demokraci zdobyli także większość w Izbie Reprezentantów i Senacie[1.82]. W wyniku uchwalenia XX poprawki do Konstytucji zaprzysiężenie odbyło się 20 stycznia, a nie jak dotychczas – 4 marca[1.83].
Druga kadencja
[edit]Wobec polepszenia gospodarczego kapitaliści amerykańscy postanowili blokować reformy Roosevelta poprzez skargi do Sądu Najwyższego[1.84]. 27 maja 1935 r. Sąd Najwyższy jednomyślnie stwierdził, że ustawa National Recovery Act jest niezgodna z Konstytucją[1.85]. Ogłaszając ingerencję władz federalnych w sprawy biznesowe, Sąd uchylił także ustawy o rolnictwie, o emeryturach kolejarskich i ustawę węglową[1.86]. Wobec takich działań prezydent postanowił zmienić skład Sądu Najwyższego, forsując projekt ustawy, zakładający rozszerzenie jego składu do 15 sędziów[1.87]. Według nowego prawa prezydent mógł powołać dodatkowego sędziego na miejsce każdego, który ukończył 70 lat i nie przeszedł na emeryturę[1.88]. Po niemal półrocznych pracach w komisjach senackich projekt został odrzucony[1.89]. Pomimo inicjatyw ustawodawczych Stany Zjednoczone nie przezwyciężyły całkowicie kryzysu i w 1937 roku znowu pojawiła się recesja gospodarcza, rozpoczęły się strajki, a liczba bezrobotnych wzrosła do 7,5 miliona[1.90]. Jedną z ostatnich ustaw ekonomicznych Roosevelta była Fair Latour Standards Act, która wprowadzała płacę minimalną, ograniczenia czasu pracy i zakaz zatrudniania dzieci przy produkcji towarów eksportowanych poza stan[1.91]. Nowe prawo uchwalono 25 czerwca 1938 roku[1.92].
W czasie swojej drugiej kadencji Roosevelt skupił się głównie na sytuacji międzynarodowej, widząc napięcia dyplomatyczne i przygotowania do wojny w Europie i na Dalekim Wschodzie[1.93]. Mimo że prezydent był świadomy tej sytuacji, ograniczał się do apeli, sądząc, że powstrzyma lub chociaż spowolni proces zbrojenia Państw Osi[1.94]. Sytuacji tej sprzyjały nastroje izolacjonistyczne w Stanach Zjednoczonych[1.95]. Kilka dni po inwazji Włoch na Albanię, 15 kwietnia 1939 r., prezydent wysłał listy do Benito Mussoliniego i Adolfa Hitlera z prośbami o poszanowanie współżycia międzynarodowego i udzielenia gwarancji na nienaruszanie granic europejskich na 10 lat[1.96]. Duce nie odpowiedział wcale, natomiast führer stwierdził, że żadne państwo europejskie nie czuje się zagrożone ze strony III Rzeszy, więc nie ma konieczności składać takich deklaracji[1.97]. Dwa lata wcześniej, gdy Japonia napadła na Chiny, Roosevelt potępił atak w przemówieniu w Chicago 5 października 1937 roku[1.98]. Obawiano się, że rząd nałoży na Japonię sankcje, co jednak nie nastąpiło[1.99]. Stany Zjednoczone uznały jedynie, że japońska agresja narusza waszyngtońskie postanowienia pięciu mocarstw z 1922 r. i Pakt Brianda-Kellogga[1.100]. Roosevelt potępił także aneksję Czechosłowacji i kryształową noc w 1938 roku[1.101]. Mimo to Stany Zjednoczone utrzymywały stosunki dyplomatyczne z III Rzeszą na poziomie chargé d’affaires do 1941 roku[1.102].
Widząc narastające zagrożenie ze strony Hitlera, Roosevelt zrewidował swoje stanowisko w sprawie ustawy o neutralności, zakazującej m.in. sprzedaży broni obu stronom[1.103]. Prezydent stwierdził, że tak sformułowane prawo może stanowić zachętę dla agresora, i dlatego latem 1939 r. rozpoczął konsultacje społeczne, mające na celu zmianę ustawy[1.104]. Izba Reprezentantów przegłosowała ustawę, jednak nastroje izolacjonistyczne w Senacie sprawiły, że izba wyższa odrzuciła projekt[1.105]. Wobec tego Roosevelt wystosował wniosek o zwiększenie budżetu zbrojeniowego na wzmocnienia zwłaszcza w dziedzinie lotnictwa[1.106]. Planował produkować 24 tysiące samolotów rocznie i rozbudować flotę Oceanu Atlantyckiego i Oceanu Spokojnego[1.107]. 9 sierpnia 1939 r. powołał Zarząd Zasobów Wojennych, mający przygotować wzmocnienia militarne[1.108]. Wystosował także do Hitlera i Mussoliniego ponowne apele o nierozpoczynanie wojny, które pozostały bez odpowiedzi[1.109]. Pięć dni po agresji III Rzeszy na Polskę Roosevelt ogłosił neutralność, a 8 września wprowadził w Stanach Zjednoczonych ograniczony stan wyjątkowy[1.110]. Prezydent Ignacy Mościcki zwrócił się do rządu amerykańskiego, by nie uznawać Polski za stronę walczącą, gdyż III Rzesza formalnie nie wypowiedziała jej wojny[1.111]. Miało to na celu umożliwić sprzedaż broni Polsce, jednak Stany Zjednoczone odrzuciły takie stanowisko[1.112]. Roosevelt podjął wówczas kolejną próbę zmiany ustawy o neutralności, znoszącą embargo na handel bronią[1.113]. Na trwającej od 21 września specjalnej sesji Kongresu, odbywały się burzliwe obrady, które zaowocowały przyjęciem nowelizacji 3 listopada[1.114]. Dzień później została ona podpisana przez prezydenta[1.115].
Wiosną 1940 r. III Rzesza dokonała agresji na Danię i Norwegię, co spotkało się z krytyką rządu federalnego[1.116]. Pomimo że nastroje antyhitlerowskie w społeczeństwie amerykańskim wzrastały, za słowami Roosevelta nie szły czyny[1.117]. W dniu wypowiedzenia wojny Francji przez faszystowskie Włochy (10 czerwca 1940) wygłosił on przemówienie w Charlottesville[1.118]. Pomimo jego ostrożnego charakteru, Hitler zareagował na nie, zapewniając, że nie zamierza atakować Stanów Zjednoczonych[1.119]. Wiosną i latem Kongres, na wniosek administracji prezydenta, uchwalił budżet na obronę w wysokości 1,5 miliarda dolarów[1.120]. Ponadto zwiększył liczebność wojsk lądowych do 1,2 miliona i podwyższył roczną produkcję samolotów do 50 tysięcy rocznie[1.121].
W 1940 roku prezydent złamał uzus, ustanowiony przez George’a Washingtona, i postanowił kandydować po raz trzeci[1.122]. Na konwencji w Chicago w czerwcu 1940 r. uzyskał nominację demokratów w pierwszym głosowaniu[1.123]. Nominację wiceprezydencką otrzymał Henry Wallace[1.124]. Republikanie wystawili kandydaturę Wendella Willkie’go[1.125]. W głosowaniu powszechnym uzyskał ponad 27 milionów głosów, wobec ponad 22 milionów dla Willkie’go[1.126]. W Kolegium Elektorów Roosevelt zdobył 449 głosów, a Willkie – 82[1.127].
Trzecia kadencja
[edit][[Plik:FDR 1944 Color Portrait.jpg|mały|upright|Oficjalny portret prezydenta Franklina Delano Roosevelta w 1944 podczas II wojny światowej wykonany na amerykańskim filmie kolorowym Kodak Kodachrome wynalezionym w 1935]] Jeszcze przed zaprzysiężeniem na trzecią kadencję Roosevelt starał się wzmocnić nastroje przeciwne Państwom Osi, by zdominować izolacjonistów[1.128]. W dorocznym przemówieniu do Kongresu, 6 stycznia 1941 r., stwierdził, że do walki z agresorami potrzeba broni o wartości miliardów dolarów[1.129]. Cztery dni później złożył w Kongresie projekt ustawy Lend-Lease Act, upoważniającej prezydenta do udostępnienia usług lub informacji wojskowych każdemu krajowi, jeśli uzna to za istotne dla bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych[1.130]. Pomimo zażartego ataku izolacjonistów Kongres uchwalił ustawę, a ta 11 marca została podpisana przez prezydenta[1.131]. Znalazła zastosowanie jeszcze w tym samym miesiącu, kiedy to w Annapolis trwały negocjacje strony amerykańskiej z ambasadorem brytyjskim, Edwardem Woodem[1.132]. Uzgodniono tam rodzaj pomocy dla Wielkiej Brytanii w myśl nowego prawa, a także obie strony zgodziły się, że III Rzesza pozostaje najpoważniejszym wrogiem, nawet jeśli Japonia oficjalnie przystąpi do wojny[1.133].
Gdy 22 czerwca 1941 Hitler zaatakował Związek Radziecki, sekretarz Marynarki Wojennej Frank Knox, sekretarz wojny Henry Stimson i sekretarz zasobów wewnętrznych Harold L. Ickes zachęcali prezydenta do zaangażowania się w konflikt[1.134]. Roosevelt postanowił udzielić ZSRR pomocy w myśl ustawy Lend-Lease, a w sierpniu, po spotkaniu z Winstonem Churchillem, postanowił podpisać Kartę Atlantycką[1.135]. Według historyków amerykańskich jesienią 1941 r. prezydent był już zdecydowany dołączyć do wojny[1.136]. Mimo to dokonał kolejnej nowelizacji ustawy o neutralności, a 9 października wniósł o uzbrojenie statków handlowych pływających po Oceanie Atlantyckim[1.137]. Ustawy te zostały przyjęte w Kongresie różnicami kilkunastu głosów, co obrazowało nastroje izolacjonistyczne zarówno w sferach politycznych, jak i w społeczeństwie[1.138].
7 grudnia 1941 nastąpił japoński atak na Pearl Harbor[1.139]. Następnego dnia Roosevelt wygłosił orędzie przed Kongresem, który niemalże jednomyślnie (jedyny głos przeciw należał do Jeannette Rankin) przyjął rezolucję o stanie wojny z Japonią[1.140]. Deklaracja wojny została podpisana przez prezydenta o 16:10[1.141]. 13 stycznia 1942 r. Roosevelt powołał federalną agencję: Zarząd Produkcji Wojennej, której podlegały wszystkie departamenty związane z militariami[1.142]. Zobowiązał także przemysł do wyprodukowania 60 tysięcy samolotów, 45 tysięcy czołgów i 20 tysięcy dział przeciwlotniczych[1.143]. Pomimo tego że w rzeczywistości wyprodukowano mniej sprzętu wojskowego, to i tak znacznie zwiększono jego dostawy za granicę (głównie do Wielkiej Brytanii i ZSRR) w ramach ustawy Lend-Lease[1.144]. 1 stycznia 1942 r. Roosevelt podpisał Deklarację Narodów Zjednoczonych[2].
W drugiej połowie stycznia 1943 r. Roosevelt spotkał się z Churchillem i Charles’em de Gaulle’em na konferencji w Casablance, gdzie zaproponował bezwarunkową kapitulację Państw Osi[1.145]. Ponadto ustalono, że wojska brytyjsko-amerykańskie przygotują się do lądowania w Europie[1.146]. Uzgodnienia zostały zwięźle przedstawione Józefowi Stalinowi, który jednak zażądał uściśleń[1.147]. Chcąc spotkać się z radzieckim przywódcą osobiście, Roosevelt przez kilka tygodni negocjował czas i miejsce spotkania[1.148]. Ostatecznie konferencja odbyła się w Teheranie w dniach 28 listopada – 1 grudnia 1943[1.149]. Wielka Trójka dyskutowała tam m.in. o bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy[1.150]. Prezydent USA zaproponował, by Niemcy zostały podzielone na 5 niezależnych państw, a 2 dodatkowe regiony zostały objęte międzynarodową kontrolą Narodów Zjednoczonych[1.151].
W maju 1944 r. wystosował propozycję do Stalina i Churchilla, że po lądowaniu w Normandii wygłosi oświadczenie do narodu niemieckiego[1.152]. Wobec negatywnych odpowiedzi zarówno z Londynu, jak i Moskwy, musiał wycofać się z tych planów[1.153]. W okresie letnio-jesiennym Wielka Trójka utrzymywała stały kontakt korespondencyjny, wyrażając w nim potrzebę ponownego spotkania[1.154]. Ponieważ Stalin deklarował, że nie może wyjechać ze Związku Radzieckiego z powodu licznych operacji wojennych na kilku frontach, ustalono, że miejscem spotkania będzie Półwysep Krymski[1.155].
Latem i jesienią 1944 r. Światowy Kongres Żydów oraz Rada ds. Uchodźców Wojennych zaapelowały do Departamentu Wojny o dokonanie natychmiastowego bombardowania obozu śmierci Auschwitz-Birkenau[3]. Te propozycje zostały jednak odrzucone[3].
W 1944 r. Roosevelt postanowił ubiegać się o czwartą kadencję prezydencką[1.156]. Na lipcowej konwencji w Chicago otrzymał nominację, a wraz z nim kandydował Harry Truman[1.157]. Kandydatem republikanów został Thomas Dewey[1.158]. W głosowaniu powszechnym Roosevelt uzyskał nieco ponad 25,5 miliona głosów, wobec 22 milionów dla Deweya[1.159]. W Kolegium Elektorów demokrata zdobył 432 głosy, a republikanin – 99[1.160].
Prezydent, po apelach polskiej dyplomacji o pomoc oraz po osobistej korespondencji z Churchillem i Stalinem, wydał rozkaz, aby 18 września 1944 roku amerykańska 8. Armia Powietrzna dokonała zrzutu uzbrojenia, żywności i lekarstw dla powstańców warszawskich[4][5].
Czwarta kadencja
[edit]Zaprzysiężenie na czwartą kadencję miało miejsce 20 stycznia 1945 roku[6]. Od 4 do 11 lutego brał udział w konferencji w Jałcie[1.161]. Dyskutowano tam o sytuacji III Rzeszy i kształcie powojennego świata[1.162]. Podjęto decyzję o demilitaryzacji i denazyfikacji Niemiec, rozwiązaniu Wehrmachtu i alianckiej okupacji kraju[1.163]. Roosevelt stwierdził, że Stany Zjednoczone jako reparacje wojenne przyjmą zamrożone aktywa niemieckie w wysokości około 200 milionów dolarów[1.164]. W drodze powrotnej z Jałty zatrzymał się w Suezie, gdzie spotkał się z królem Arabii Saudyjskiej Abdem al-Aziz ibn Su’udem, królem Egiptu Farukiem I i cesarzem Etiopii Hajlem Syllasjem I, by omówić m.in. migrację Żydów do Palestyny[1.165]. Ostatnia kadencja trwała tylko 82 dni.
Zdrowie
[edit]W sierpniu 1921 roku, przebywając na wakacjach na wyspie Campobello, Roosevelt wpadł do wody w zatoce Fundy[1.166]. Następnego dnia brał udział w gaszeniu pożaru, a następnie wykąpał się w pobliskim jeziorze[1.167]. Po powrocie do domu czuł się źle, jednak nie zmienił ubrań[1.168]. Kolejnego dnia obudził się z silną gorączką, bólami i paraliżem dolnej połowy ciała[1.169]. Wstępnie lekarze nie potrafili postawić diagnozy, jednak z czasem ustalili, że Roosevelt cierpi na chorobę Heinego-Medina[1.170]. Cierpiał na silne dolegliwości bólowe, a jego nogi trzeba było umieścić w żelaznych protezach[1.171]. Dopiero we wrześniu lekarze zgodzili się przetransportować przyszłego prezydenta do szpitala w Nowym Jorku[1.172]. W grudniu opuścił szpital i przeniósł się do domu[1.173]. Dzięki rehabilitacji i intensywnym ćwiczeniom udało mu się odzyskać część sprawności, jednakże do końca życia poruszał się na wózku inwalidzkim[1.174].
Zarówno prezydent, jak i jego otoczenie, stwarzali pozory, by nie przedstawiać go jako niepełnosprawnego[1.175]. Fotografowie unikali robienia mu zdjęć na wózku inwalidzkim, a wystąpienia publiczne były wcześniej odpowiednio aranżowane[1.176].
W 2003 r. opublikowano pracę w „Journal of Medical Biography” dowodzącą, że Roosevelt chorował na zespół Guillaina-Barrégo, którego opis w tamtych czasach był wciąż niekompletny. Argumentami za taką diagnozą były między innymi nagły i późny okres rozpoczęcia choroby oraz główne symptomy. Jednak ze względu na to, że nigdy nie poddano analizie płynu mózgowo-rdzeniowego pacjenta, nie można tego stwierdzić z całkowitą pewnością[7].
Życie prywatne
[edit]Będąc na drugim roku studiów, Roosevelt zakochał się w swojej dalekiej krewnej, Annie Eleanor Roosevelt[1.177]. Pomimo stanowczego sprzeciwu swojej matki oświadczył się i został przyjęty[1.178]. Ich ślub odbył się 17 marca 1905 roku[1.179]. Ponieważ ojciec panny młodej już nie żył, do ołtarza poprowadził ją stryj – urzędujący prezydent Theodore Roosevelt[1.180]. Rooseveltowie mieli jedną córkę: Annę (1906–1975) i pięciu synów: Jamesa (1907–1991), Franklina (1909–1909), Elliota (1910–1990), Franklina Delano jra (1914–1988) i Johna (1916–1981)[1.181].
Roosevelt miał wiele kontaktów pozamałżeńskich, w tym ze swoją sekretarką Lucy Mercer[8.1]. Romans rozpoczął się wkrótce po jej zatrudnieniu w początkach 1914 roku[8.2]. Gdy wyszedł na jaw w 1918 r.[8.3], małżonkowie rozważali rozwód, jednak odstąpili od tego zamiaru z uwagi na dobro dzieci[8.4]. Zdaniem biografów Rooseveltów nastąpił wówczas rozkład pożycia małżeńskiego[8.5].
Filatelista
[edit]Odziedziczył kolekcję znaczków pocztowych swej matki; od czasu utraty swobody poruszania się (1921 r.) entuzjasta filatelistyki, również w okresie prezydentury (1933-1945); jego zbiory Hongkongu, Haiti, Argentyny, Wenezueli i kolonii brytyjskich na Morzu Karaibskim sprzedano na licytacji (1946 r. ) za ponad 200 tys. dolarów, które rodzina przeznaczyła na fundację biblioteki im. Roosevelta w Hyde Parku (Nowy York). Podobiznę Roosevelta jako filatelisty pokazano m.in. na znaczkach pocztowych Monako, Filipin, Nikaragui[9].
Śmierć
[edit]W kwietniu 1945 r. Roosevelt przeszedł badania, po których lekarze zalecili mu odpoczynek[1.182]. Przygotowując się do konferencji założycielskiej ONZ, która miała się odbyć 25 kwietnia, prezydent pojechał do Warm Springs przygotować przemówienia i odpocząć[1.183]. 12 kwietnia 1945 r., przebywając w domu letniskowym, pozował do portretu pędzla Elizabeth Shoumatoff[1.184]. O godzinie 13.15 zasłabł, skarżąc się na dojmujący ból głowy, i wkrótce stracił przytomność[1.185]. Lekarzom nie udało się go uratować – Roosevelt zmarł o 15.35 w wyniku ostrego udaru mózgu[1.186]. Trumna z ciałem prezydenta została przewieziona do Waszyngtonu i wystawiona na widok publiczny[1.187]. 14 kwietnia został ogłoszony w Stanach Zjednoczonych dniem żałoby narodowej[10], a trzydniową żałobę narodową ogłosiły Kuba[11] i Meksyk[12]. Pogrzeb odbył się 15 kwietnia w posiadłości w Hyde Parku[13.1].
Przypisy
[edit]- ^ Longin Pastusiak: Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Warszawa: Iskry, 1999. ISBN 83-207-1558-X. (pol.).
- ^ s. 663
- ^ s. 664
- ^ s. 664
- ^ s. 663
- ^ s. 664
- ^ s. 664
- ^ s. 664
- ^ s. 666
- ^ s. 666
- ^ s. 666
- ^ s. 666
- ^ s. 666
- ^ s. 666
- ^ s. 666
- ^ s. 666
- ^ s. 667
- ^ s. 667
- ^ s. 667
- ^ s. 667
- ^ s. 667
- ^ s. 668
- ^ s. 668
- ^ s. 669
- ^ s. 669
- ^ s. 669
- ^ s. 669
- ^ s. 669
- ^ s. 670
- ^ s. 670
- ^ s. 670
- ^ s. 671
- ^ s. 671
- ^ s. 671
- ^ s. 671
- ^ s. 671
- ^ s. 671
- ^ s. 672
- ^ s. 673
- ^ s. 673
- ^ s. 673
- ^ s. 673
- ^ s. 673
- ^ s. 673
- ^ s. 674
- ^ s. 674
- ^ s. 674
- ^ s. 674
- ^ s. 674
- ^ s. 674
- ^ s. 675
- ^ s. 675
- ^ s. 675
- ^ s. 676
- ^ s. 676
- ^ s. 676
- ^ s. 677
- ^ s. 677
- ^ s. 677
- ^ s. 677
- ^ s. 677
- ^ s. 677
- ^ s. 677
- ^ s. 677
- ^ s. 677
- ^ s. 678
- ^ s. 678
- ^ s. 682
- ^ s. 682
- ^ s. 683
- ^ s. 683
- ^ s. 684
- ^ s. 684
- ^ s. 684
- ^ s. 685
- ^ s. 685
- ^ s. 685
- ^ s. 686
- ^ s. 686
- ^ s. 679
- ^ s. 679
- ^ s. 679
- ^ s. 679
- ^ s. 679
- ^ s. 679
- ^ s. 679
- ^ s. 680
- ^ s. 680
- ^ s. 680
- ^ s. 680
- ^ s. 680
- ^ s. 680
- ^ s. 680
- ^ s. 682
- ^ s. 689
- ^ s. 689
- ^ s. 688
- ^ s. 688
- ^ s. 687
- ^ s. 687
- ^ s. 688
- ^ s. 688-689
- ^ s. 689
- ^ s. 690
- ^ s. 690
- ^ s. 690
- ^ s. 690
- ^ s. 691
- ^ s. 691
- ^ s. 691
- ^ s. 692
- ^ s. 692
- ^ s. 692
- ^ s. 692
- ^ s. 693
- ^ s. 693
- ^ s. 696
- ^ s. 696
- ^ s. 697
- ^ s. 697
- ^ s. 697
- ^ s. 698
- ^ s. 681
- ^ s. 681
- ^ s. 681
- ^ s. 681
- ^ s. 681
- ^ s. 681
- ^ s. 698
- ^ s. 698
- ^ s. 698
- ^ s. 698
- ^ s. 699
- ^ s. 699
- ^ s. 699
- ^ s. 700
- ^ s. 700
- ^ s. 694
- ^ s. 694
- ^ s. 700
- ^ s. 700
- ^ s. 700
- ^ s. 701
- ^ s. 701
- ^ s. 701
- ^ s. 701
- ^ s. 702
- ^ s. 702
- ^ s. 702
- ^ s. 702
- ^ s. 702
- ^ s. 702
- ^ s. 703
- ^ s. 703
- ^ s. 703
- ^ s. 703
- ^ s. 681
- ^ s. 681
- ^ s. 681
- ^ s. 682
- ^ s. 682
- ^ s. 703
- ^ s. 703
- ^ s. 704
- ^ s. 704
- ^ s. 705
- ^ s. 667
- ^ s. 667
- ^ s. 667
- ^ s. 667
- ^ s. 668
- ^ s. 668
- ^ s. 668
- ^ s. 668
- ^ s. 668
- ^ s. 679
- ^ s. 679
- ^ s. 665
- ^ s. 665
- ^ s. 665
- ^ s. 665
- ^ s. 665
- ^ s. 705
- ^ s. 705
- ^ s. 706
- ^ s. 706
- ^ s. 706
- ^ s. 706
- ^ { { cytuj książkę|nazwisko=Dobrzycki|imię=Wiesław|autor link=Wiesław Dobrzycki|tytuł=Historia stosunków międzynarodowych 1815–1945|wydawca=Wydawnictwo Naukowe Scholar|miejsce=Warszawa|data=2007|strony=606|isbn=978-83-7383-062-2}}
- ^ a b { { cytuj stronę|url=encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/the-united-states-and-the-holocaust-why-auschwitz-was-not-bombed|tytuł=The United States and the Holocaust: why Auschwitz was not bombed?|opublikowany=Holocaust Encyclopedia|język=en|data dostępu=2019-03-05|archiwum=web.archive.org/web/20220328183820/encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/the-united-states-and-the-holocaust-why-auschwitz-was-not-bombed}}
- ^ { { cytuj stronę|url=paul.rutgers.edu/~mcgrew/wwii/usaf/html/Sep.44.html|tytuł=USAAF Chronology|opublikowany=Rutgers School of Arts and Sciences|język=en|data dostępu=2019-09-30|archiwum=web.archive.org/web/20191222203809/paul.rutgers.edu/~mcgrew/wwii/usaf/html/Sep.44.html|zarchiwizowano=2019-12-22}}
- ^ { { cytuj stronę|url=www.1944.pl/artykul/powstanie-warszawskie,4736.html|tytuł=Powstanie Warszawskie|opublikowany=Muzeum Powstania Warszawskiego|język=pl|data dostępu=2019-09-30|archiwum=web.archive.org/web/20231018210747/www.1944.pl/artykul/powstanie-warszawskie,4736.html}}
- ^ { { cytuj stronę|url=avalon.law.yale.edu/20th_century/froos4.asp|tytuł=Fourth Inaugural Address of Franklin D. Roosevelt|opublikowany=Yale Law School|język=en|data dostępu=2018-08-11|archiwum=web.archive.org/web/20201106232733/avalon.law.yale.edu/20th_century/froos4.asp}}
- ^ { { cytuj pismo|nazwisko=Goldman|imię=Armond|nazwisko2=Schmalstieg|imię2=Elizabeth|nazwisko3=Freeman|imię3=Daniel|nazwisko4=Goldman|imię4=Daniel|nazwisko5=Schmalstieg|imię5=Frank|tytuł=What was the cause of Franklin Delano Roosevelt’s paralytic illness?|czasopismo=Journal of Medical Biography|wydawca=Royal Society of Medicine|wolumin=11|strony=232-240|issn=0967-7720|język=en|data=2003|url=www.ehdp.com/out/jmb_2003_v11_p232-240.pdf}}
- ^ Longin Pastusiak: Panie Białego Domu. Toruń: Adam Marszałek, 2012. ISBN 978-83-7780-322-6. (pol.).
- ^ { { cytuj książkę | tytuł = Encyklopedia Filatelistyki | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 1993 | strony = 483 | isbn = 83-01-11373-1 | język = pl}}
- ^ { { cytuj stronę |tytuł=Proclamation 2648—Announcing the Death of Franklin Delano Roosevelt |url=www.presidency.ucsb.edu/documents/proclamation-2648-announcing-the-death-franklin-delano-roosevelt |opublikowany=The American Presidency Project |data dostępu=2022-09-01 |język=en |archiwum=web.archive.org/web/20230902071301/www.presidency.ucsb.edu/documents/proclamation-2648-announcing-the-death-franklin-delano-roosevelt}}
- ^ { { cytuj stronę |tytuł=Cuba Declares Mourning Period |url=www.nytimes.com/1945/04/14/archives/cuba-declares-mourning-period.html |opublikowany=The New York Times |data dostępu=2022-09-01 |język=en |archiwum=web.archive.org/web/20231117121806/www.nytimes.com/1945/04/14/archives/cuba-declares-mourning-period.html}}
- ^ { { cytuj stronę |tytuł=MEXICAN MOURNING CONTINUES 3 DAYS; Grief Reflects the Gain in Relations Under Roosevelt Good Neighbor Policy |url=www.nytimes.com/1945/04/15/archives/mexican-mourning-continues-3-days-grief-reflects-the-gain-in.html |opublikowany=The New York Times |data dostępu=2022-09-01 |język=en |archiwum=web.archive.org/web/20220901104213/www.nytimes.com/1945/04/15/archives/mexican-mourning-continues-3-days-grief-reflects-the-gain-in.html}}
- ^ Jean Edward Smith: FDR. Nowy Jork: Random House, 2007. ISBN 978-1-4000-6121-1.
- ^ s. 706